Przestępstwo z art. 296 znajduje się w rozdziale XXXVI ustawy Kodeks karny (dalej k.k.) z dnia 1997.08.02. Artykuł 296 wymienia aż pięć typów przestępstwa nadużycia zaufania, z których podstawowym jest ten określony w § 1, kwalifikowanymi natomiast te określone w § 2 oraz § 3, o nieumyślnym zaś mowa jest w § 4. Ponadto w art. 296 § 5 określona została klauzula niekaralności, związana z dobrowolnym naprawieniem szkody wyrządzonej przez sprawcę przestępstwa.
Przedmiot ochrony
Zakreślając przedmiot ochrony, czyli dobro prawne chronione przez przestępstwa stypizowane w art. 296 k.k., trafnym wydaje się przyjęcie, iż udziela ochrony tenże przepis zasadom uczciwego obrotu gospodarczego, tak więc dobrem chronionym jest tutaj pewność obrotu gospodarczego, w ramach której należy wyodrębnić dwa pozostające ze sobą w związku aspekty. Oczywistym jest, iż przede wszystkim omawiany przepis chroni indywidualne interesy majątkowe oraz działalność gospodarczą podmiotów uczestniczących w obrocie gospodarczym, ale także przepis daje prawnokarną ochronę ponadindywidualnym interesom gospodarczym społeczeństwa (por. O. Górniok, Przestępswa przeciwko obrotowi gospodarczemu…).
Podmiot czynu zabronionego
Podmiot przestępstwa, o którym mowa w art. 296 k.k. został określony w sposób szczególny, bowiem ustawodawca określił go podając treść obowiązków i uprawnień przysługujących sprawcy, wskazał także podmioty, dla których te obowiązki mają być spełniane, a także wskazał podstawy prawne, na jakich dana osoba podejmuje obowiązki (por. postanowienie SN z dnia 3 listopada 2004 r., IV KK 173/04). Aby skutecznie scharakteryzować podmiot sprawczy z art. 296 k.k. należy dokonać wykładni stwierdzenia „zajmowanie się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą”. Zgodnie z przyjętą linią orzeczniczą należy stwierdzić, iż „zajmowanie się” charakteryzuje się pewną samodzielnością podmiotu, co prowadzi do wniosku, iż konieczne jest dysponowanie przez sprawcę danymi kompetencjami władczymi (zob. wyr. SN z dnia 30 października 2013 r., II KK 81/13). Warto w tym kontekście wspomnieć, iż w pojęciu zajmowania się nie mieści się wypełnianie czynności ściśle wykonawczych ani także wypełnienia oznaczonych i precyzyjnych poleceń. Pod pojęciem spraw majątkowych mieści się natomiast wszystko, co związane jest z majątkiem i sytuacją majątkową danego podmiotu. Wreszcie idąc za glosą T. Oczkowskiego do postanowienia SN z dnia 27 kwietnia 2001 r., I KZP 7/01, „zajmowanie się” to całokształt czynności faktycznych i prawnych odnoszących się do powierzonego majątku lub działalności gospodarczej.
Skutek (pojęcie szkody)
Na samym początku należy zaznaczyć, że przestępstwo określone w § 1 jest przestępstwem materialnym. Znamieniem będzie w ww. przypadku wystąpienie skutku w postaci wyrządzenia mocodawcy znacznej szkody majątkowej (por. wyr. SN z dnia 5 maja 2004 r., II KK 244/03). Aby skutecznie przypisać sprawcy odpowiedzialność za przestępstwo nadużycia zaufania należy wykazać, że swoim zachowaniem, polegającym na nadużyciu uprawnień lub niedopełnieniu obowiązku, sprawca doprowadził do wyrządzenia znacznej szkody majątkowej (por. wyrok SN z dnia 3 lutego 2005 r., III KK 339/04).
Pojęcie szkody w rozumieniu art. 296 § 1 k.k. przysparza wiele problemów, m.in. z powodu możliwych wątpliwości, czy w tymże pojęciu mieści się tylko i wyłącznie rzeczywisty uszczerbek, czy też utracone, a spodziewane przez mocodawcę korzyści. Należy jednak stwierdzić z dużą dozą pewności, że treść art. 296 § 1 k.k. nie wyklucza drugiego z ww. przypadków. Koronnym z argumentów jest stwierdzenie, że w kontekście omawianego problemu brak jest powodów, aby twierdzić, że szkoda w prawie karnym miałaby oznaczać coś innego niż w prawie cywilnym. Do takiego wniosku prowadzi skuteczne recypowanie treści art. 361 § 2 k.c.
Przed samym ustaleniem wysokości warto wspomnieć, iż szkodę majątkową należy ustalać jako różnicę wartości ekonomiczno–prawnej określonego podmiotu przed podjęciem zachowania stanowiącego podstawę prawnokarnego wartościowania oraz po jego wypełnieniu (por. D. Czajka, Przestępstwa menedżerskie…). Rozważając odpowiedzialność karną za przestępstwo z art. 296 § 1 k.k. należy ustalić wysokość wyrządzonej przez sprawcę szkody. Służy to przede wszystkim do ustalenia, czy wyrządzona szkoda przekroczyła w istocie próg znaczności, a także stanowi podstawę rozgraniczenia typu podstawowego od kwalifikowanego określonego w § 3 art. 296 k.k. (por. wyrok SN z dnia 5 maja 2004 r., II KK 244/03). Co także istotne, wyrządzona szkoda powinna dać się wyrazić w określonej kwocie pieniędzy. Jednakże zgodnie z wykładnią przyjętą w ww. przywoływanym wyroku SN, możliwe jest przypisanie odpowiedzialności karnej sprawcy w przypadku, gdy szkoda wynikła z naruszenia dóbr niematerialnych (np. pogorszenie dobrego imienia firmy), jeżeli dadzą się one wyrazić w postaci określonej kwoty pieniężnej.
Przestępstwo z art. 296 k.k. w liczbach
Z punktu widzenia organów ścigania, warto wspomnieć, iż zgodnie ze statystykami policji w latach 2010-2016 liczba wszczętych postępowań z art. 296 § 1-4 k.k. wyniosła 3389, natomiast mówiąc o przestępstwach stwierdzonych liczba była już zdecydowanie mniejsza, bowiem wyniosła 955. Przyczyną takiego stanu rzeczy, jest fakt, iż w praktyce nie każda decyzja, z którą wiąże się jakiekolwiek ryzyko podejmowane przez możliwego sprawcę jest obarczona widmem odpowiedzialności karnej. Gdyby w praktyce skutecznie przypisywano odpowiedzialność karną podmiotowi sprawczemu w przypadku podjęcia jakiejkolwiek ryzykownej decyzji, mogłoby to powodować spory paraliż w funkcjonowaniu i prowadzeniu działalności gospodarczej. Prowadzi to do niechybnego wniosku, iż praktyczne stosowanie przepisu powinno się opierać na analizie znamion komentowanego występku przy uwzględnieniu okoliczności związanych z dozwolonym ryzykiem gospodarczym w realiach istniejących w dacie zdarzenia. Wydaje się jednak, iż liczba wszczętych postępowań z art. 296 k.k. będzie na przestrzeni lat stopniowo rosnąć. Mówiąc zaś, stricte o postępowaniach karnych w sprawach z art. 296 k.k., należy podkreślić, że mają one często bardzo skomplikowany i wielowątkowy przebieg. Konieczne jest w wielu przypadkach powołanie wielu biegłych z różnych specjalności, choćby z zakresu rachunkowości.
Bibliografia:
- Zoll Andrzej (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom III. Komentarz do art. 278-363 k.k., wyd. IV
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz.U.2020.1444 t.j.
- O. Górniok, Przestępswa przeciwko obrotowi gospodarczemu…